Yeni yıla girerken birçoğumuz 2024’ün bir değerlendirmesini belki de 2025 için bazı planlar yapıyor ve hedefler belirliyor. Ancak tüm bunları belirleyip gerçekleştirebilmek oldukça zorlu bir süreç. Bu süreçte bireysel gelişimin nasıl olabileceğini ve toplumsla anlamda sosyoekonomik koşulların bizi nasıl etkiledğini psikolog Prof. Dr. Ayşe Bilge Selçuk ile konuştuk.

– Sizinle yaklaşık iki yıl önce deprem sonrasında konuşmuştuk. O günlerde çok olumsuz bir tablo vardı. 2024’ün sonuna gelirken bu durumda ne gibi bir iyileşme oldu veya olmadı diyebilirsiniz?

– Siz bu dönemde “Psikolojik Sağlamlık” isimli, bu kavramını inceleyen bir kitap çıkardınız. Bu bu konuyu çalışmanızın içinde bulunduğumuz durumla bir bağlantısı var mıydı?

Deprem olduğunda, geçtiğimiz aylarda çıkan “Dijital Çağda Sağlıklı Çocuk Yetiştirmek” üzerine kitabıma çalışıyordum. Psikolojik sağlamlık ise pandemi döneminde üzerinde çalışmaya ve konuşmaya başladığım bir konuydu. Bir kitap yazmak da aklımda vardı. Deprem olunca zaten planımda olan kitabı öne aldım. Bir veli arkadaşlarına yılbaşı hediyesi olarak benim kitabımı almış. Dedi ki “Ben başka  psikolojik sağlamlık kitapları da okudum ama bu kitap gerçekten çok yararlı bir başucu kitabı, ara ara altını çizerek okuduğum ara ara açıp baktığım kendime hatırlatmalar yaptığım…” Hedefim buydu. Roman gibi okuyup bitirilecek kenara konulacak bir kitap olmasın istiyordum. Çünkü kendimize bazı hatırlatıcılara ihtiyacımız var. Şöyle düşünün, insanın duygusal olarak zorlandığı dönemlerde toparlanabilmek için bir dış desteğe ihtiyacı oluyor. Çünkü öyle dönemlerde dağılmak, vazgeçmek daha kolay. O zaman hatırlatıcılar gerekiyor. İnsan trafikte hızlı gitmemesi gerektiğini biliyor. Ancak yine de hep bir gaza basma daha dürtüsel davranma eğiliminde oluyoruz. Ne zaman ki trafik kontrolü işaretini görüyoruz o zaman frene basıyoruz. Ne zaman radar işaretini görüyoruz o zaman frene basıyoruz. Ben bunu biliyorum. Ancak duygularım yoğun veya dürtüsel olduğunda o öz disiplini sağlamakta güçlük çekiyorum. Onun için insanın dışarıdan gelen hatırlatıcılara ve toparlayıcılara ihtiyacı vardır. İşyerinde de her şeyin bir “deadline”ı olması gibi. Diğer türlü bir dağılma eğilimimiz var. Zorlandığımız dönemlerde bu bu dış desteği daha çok ihtiyacımız var.

– Hatırlatıcı güzel bir sözcük. Çünkü asıl konuşmak istediğim konuya alan açıyor. Çünkü biliyorsunuz insanlar yeni yıl gelirken yeni kararlar alıp kendilerini geri bırakan alışkanlıklarını terk etmeye yönelik adımlar atarlar. Ancak şöyle bir süreç işlemiyor: Ben bazı alışkanlıklarımı bırakıyorum ve yeni alışkanlıklar ediniyorum ve hani şu an olduğumdan çok daha iyi bir konuma geliyorum. Çünkü biz her karar aldığımızda her bir her yeni alışkanlık edindiğimizde benliğimizin bir parçasını da geride bırakmış oluyoruz ki bu da oldukça zor bir durum olsa gerek.

Çok kolay bir süreç değil. İnsanların alışkanlıklarla hareket etme gibi bir eğilimi var. Otopilopta hareket etmek diyoruz biz buna. Çok düşünmeden aynı veya benzer şeyleri yapıyoruz. Psikolojik araştırmalara göre davranışlarımızın yüzde 75’i otopilotta. Yani düşünerek, irdeleyerek aldığımız kararlar çok az. Bunlar bazen yararlı bazen değil ama konfor alanında oluyoruz, yani kolayımıza geliyor. Değişim her zaman bir çaba gerektirir. Bu da zahmetli bir şey. Aslında aklımızda tutmamız gereken şey şu: Değişim için çaba göstermeye devam etmeliyiz. Ancak o zaman sonuç alırız. Biz hemen sonuç alalım istiyoruz. Demin söylediğim gibi insan can havliyle bir gayret gösteriyor ve istiyor ki sonucunu hemen alsın. Bu çok önemli. İnsanın değiştirebileceği en önemli şey kendisi kendi kontrolü altında olan şeylerin sayısı o kadar da az değil. Evet dışarıdan da değişmesini istediğimiz şeyler var. Buna devam etmeliyiz o ayrı bir mesele ama bunlar birbiriyle çelişmiyor. Yani ben onları isterken onları talep ederken bir yandan kendi kontrolüm altında olan şeyler için de emek verebilirim. Arkasına sığınabileceğimiz pek çok gerekçe bulabiliriz. Evet doğru kötü şeyler vardır. Bundan sonra da olacak ama kurban, mağdur psikolojisinden çıkmamız gerekiyor. 

– Bu ülkemizde çok sık karşılaşılan bir tavır diğer coğrafyalara göre sanırım.

Çünkü otoriter bir kültürden geliyoruz ve her ne kadar bu kültürün otoriter olmasından şikâyet ediyormuş gibi görünsek de aslında şunu da seviyoruz: Bir kurtarıcı gelsin ve bizi kurtarsın. Biz hep çocuk gibi yaşayalım yetişkinliğe geçmeyelim, itaat edelim. Halbuki yetişkin dediğimiz insan kendi değerlendirebilen, plan yapabilen ve hayata geçirebilen insandır. İnsanlarımızın artık yetişkin moduna geçmesi gerekiyor.

– Ülkemiz artık büyümeli diyebilir miyiz?

Kesinlikle, yetişkinlerimiz yetişkin gibi olmalı.

ÖZ DÜZENLEME KAVRAMI

– Burada da “öz düzenleme” kavramına gelmek istiyorum. Siz bu kavramın sıklıkla kullanıyorsunuz. Önemli bir kavram çünkü gayret etmek denildiği zaman biraz da soyut kaçabiliyor ama bunu bir düzene oturtmak dediğiniz zaman öz düzenleme becerisi öne çıkıyor.

Evet, aslında yetişkin  olarak davranmak dediğimiz öz düzenleme becerisini devreye sokarak davranmak anlamına geliyor. Benim çok önem verdiğim bir konu bu. Ne dedik? Otopilotta hareket ediyoruz. Sisteme bırakıyorum iradeyi ve o beni götürüyor. Oysa öz düzenleme becerisinin diğer ismi de otokontroldür. Yani ben kontrolü kendime almalıyım. Bu da öz düzenleme becerisi ve burada işte yetişkinlerin hep şunu da söylediğini görüyoruz.  Biliyorsunuz, “Yedisinde neyse yetmişinde de odur”, “Ağaç yaşken eğilir”. Benden geçti artık diyorlar özetle. Anne-babaya bakıyorsunuz kendini geliştirmiyor ama çocuğundan gelişim bekliyor. Araştırmalar da bu mazeretin hiç de geçerli olmadığını bize söylüyor. Yetişkinlikte değişim hâlâ çok canlı. Çünkü beynin nöroplastisititesi yani nöral ağların esnekliği evet çocuklukta daha fazla olabilir ama yetişkinlikte de sürüyor. Yani, yeni nöral ağlar hâlâ oluşturuluyor, değişim hâlâ mümkün.

– Bizde genelde düzene girme biraz daha katılaşma ve sabitleşme olarak algılanıyor. Siz bunu esnek bir yapı içinde yapmanın daha verimli ve olumlu bir gelişim süreci olduğunu söylüyorsunuz. Bu fark bence çok önemli Çünkü aslında insanların biraz yanlış bir algısı olduğunu düşünüyorum.

Olgunlaşmadan anladığımız daha sabit daha katı olmaksa öyle değil ama dürtülerini daha iyi kontrol edebilir hale gelmeyi ifade ediyorsa o zaman doğru. Nitekim olgunlaşmış insanda bir hoşgörü vardır değil mi.

– “Rutininiz yoksa rutin edinin, rutininize çok bağlıysanız onları esnetin” diyorsunuz. Bu ansıl bir dengedir?

KÜÇÜK HEDEFLER BÜYÜK ADIMLAR

– Yeni yıla girerken yeni kararlar alan kişilere, bu kararların uygulamaya geçirirken ne önerirsiniz?

Yeni yıla girerken yine içimizdeki çocuk coşkuyla büyük kararlar alıyor ve büyük hedefler belirliyoruz. Hedeflerin yüksek olmasında sorun yok ama bunu bölmek gerekiyor. Küçük küçük adımlara bölmek ve küçük hedefler de koymak gerekiyor. Alt başlıklar alt hedefler olmalı ki bir hedefi karşıladığımızı görelim ve o bizim devam etme azmimizi canlı tutsun. Ondan sonra sıradaki küçük hedefe gideceğiz. Plana tam uyamadıkları zamanlar da olacaktır. İşte bu da esneklik yani burada da kendimiz karşıda toleranslı ve hoşgörülü oluyoruz ama hedeften vazgeçmiyoruz. Mümkün olduğu kadar hızlı bir şekilde dönüp devam ediyoruz.